Warszawa - Klub Osób Jąkających się

1. Wstęp

Jąkanie jest zaburzeniem mowy. Według znawców odnosi się ono do wielu zachowań. Może obejmować jednostkowe, zaledwie dostrzegalne przypadki niepłynności w wypowiadanych słowach; może dotyczyć osób, u których jąkanie jest bardziej zauważalne; w końcu może dotyczyć ludzi z bardzo ciężkimi objawami, dla których komunikacja werbalna jest w znacznym stopniu utrudniona. Wpływ jąkania na osobiste funkcjonowanie i stan emocjonalny może być więc bardzo dotkliwy. Zdarza się, że osoby z zaburzoną płynnością mowy są lekceważone przez słuchaczy. W związku z tym może pojawić się u nich strach przed wypowiadaniem niektórych wyrazów, zawstydzenie, jak również - w konsekwencji - pewnego rodzaju izolacja od społeczeństwa. Nasilenie jąkania jest zależne od sytuacji i od stopnia towarzyszącego stresu. Jednak dokładna etiologia niepłynności mowy jest nieznana. Do jej występowania mogą przyczyniać się względy zarówno genetyczne, jak i neuropsychologiczne. W niewielkim stopniu jąkanie jest problemem odnoszącym się do fizycznego wytwarzania dźwięków lub składania myśli w słowa. Warto w tym miejscu wskazać, że jąkanie nie wypływa z mniejszego poziomu inteligencji.

2. Klasyfikacja

Jąkanie związane jest przede wszystkim z rozwojem człowieka i pochodzi z okresu, kiedy dziecko uczy się mówić. Pozostałe więc nieprawidłowości mowy - nawet te z oznakami przypominającymi jąkanie - są już czym innym. Zaliczyć do nich można, np.: giełkot (charakteryzuje się on bardzo szybkim tempem mówienia i chaotycznym sposobem formułowania myśli), dyzartrię (zaburzenia oddechowo-fonacyjno-artykulacyjne spowodowane uszkodzeniem ośrodków i dróg unerwiających aparat mówienia), dysfonię (osłabienie głosu z powodu zaburzenia jego wytwarzania). Zaburzenia płynności mowy mogą wynikać także ze strachu przed wystąpieniami publicznymi.

3. Charakterystyka

3.1. Podstawowe objawy

Do podstawowych objawów jąkania zaliczyć można załamującą się płynność mowy, która wynika z: bezwolnego powtarzania dźwięków, sylab, poszczególnych części wypowiedzi; bloków stanowiących pauzy w strumieniu słownym; przedłużania samogłosek i spółgłosek. Te oznaki tym różnią się od zwykłej niepłynności pojawiającej się u wszystkich rozmówców, że w przypadku jąkania mogą być one dłuższe, mogą występować z większą częstotliwością i pojawiać się z większym natężeniem i napięciem. Powtórzenia i przedłużenia są objawami typowymi dla dzieci, które zaczynają się jąkać, na przykład: ju-ju-ju-jutro, mmmmmmmmleko. Natomiast bloki często rozwijają się później i mogą być powiązane z napięciem wielu mięśni i wysiłkiem.

3.2. Zachowania wtórne

Zachowania wtórne, które odnoszą się do jąkania nie są powiązane z powstawaniem mowy. Należy więc uznać je za wyuczone, łączące się z objawami podstawowymi. Zachowania wtórne zawierają działania, za pomocą których jąkający się próbuje zakończyć moment jąkania. Przykładami są tu np.: nagłe tracenie kontaktu wzrokowego, mruganie oczami, poruszanie głową, bezwolne stukanie dłonią albo niekontrolowane zaczynanie wypowiedzi od słów, takich jak: yyy, um, ah, wiesz. W wielu przypadkach, wspomniane środki prowadzą do celu, którym jest płynność wypowiedzi, ale później ze wzmożoną siłą stają się przyzwyczajeniem i trudno z nich zrezygnować. Zachowania wtórne odnoszą się także do użycia strategii unikania, która polega na omijaniu pewnych słów, ludzi albo sytuacji uważanych przez osoby jąkające się za trudne. W strategiach unikania zaburzenie może zostać ukryte, jednak nie oznacza to, że ono zniknie.

4. Zmienność

Nasilenie jąkania jest zmienne, nawet u osób, których stan zaburzenia mowy określany jest jako znaczny. Płynność wypowiedzi zwiększa się zazwyczaj, gdy jąkający się mówią razem z innymi osobami, gdy powtarzają czyjąś wypowiedź, kiedy mówią do zwierząt, dzieci albo do samych siebie. Niepłynność zmniejsza się także podczas szeptu, śpiewania i gry aktorskiej. Natomiast sytuacje, takie jak np.: przemawianie publiczne albo rozmowa przez telefon często są powodem zwiększonego jąkania się.

5. Uczucia i postawy

Jąkanie może mieć znaczny wpływ na poznawanie i uczuciowość osoby niepłynnie wypowiadającej słowa. W znanej analogii, Joseph Sheehan porównał jąkanie do wyrastającej ponad powierzchnię wody góry lodowej. Ponad powierzchnią znajdują się widoczne dla każdego aspekty jąkania, a pod nią - w dużo większym zakresie - trudna do określenia emocjonalność człowieka i zachowania przeniesione do podświadomości. Uczucia zakłopotania, wstydu, frustracji, strachu, złości i winy są częste u osób jąkających się. Mogą one wzmagać napięcie i wysiłek, przez co wpływają na spotęgowanie zaburzenia. Z czasem, doświadczane trudności w mówieniu mogą przekształcić się w negatywny obraz samego siebie. Jąkający się może projektować własne nastawienie na innych, wierząc, że oni uważają go za nerwowego i głupiego. Takie uczucia i nastawienia mogą potrzebować większej uwagi podczas przeprowadzanej terapii.

6. Podtypy

6.1. Jąkanie rozwojowe i jego przyczyny

Jak wskazano jąkanie jest typowym zaburzeniem związanym z rozwojem mowy. Pojawia się ono zatem około 30 miesiąca życia. Często mija, jednak u 20% dotkniętych nim osób pozostaje do wieku dorosłego. Wczesne objawy związane z jąkaniem polegają przede wszystkim na powtórzeniach (nie występują wówczas zachowania wtórne). Większość dzieci jest nieświadoma przerw w swojej mowie, a niepłynność ich wypowiedzi może być epizodyczna. W takich sytuacjach tempo poprawy jest wysokie. Ciekawe, że zalecenia kierowane względem jąkających się dzieci, aby zwolniły tempo wypowiadanych słów albo wzięły oddech, mogą nasilać strach i niepokój, a przez to zwiększać trudności w wypowiadaniu słów. Z czasem jąkanie zaczyna łączyć się z zachowaniami wtórnymi, a kiedy dziecko dorasta, staje się świadome własnego zaburzenia i zaczyna identyfikować samego siebie jako osobę jąkającą się. Z tego powodu może pogłębiać się frustracja, zakłopotanie i nieśmiałość.

Różne hipotezy i teorie sugerują wielość czynników wpływających na jąkanie. Pośród nich można znaleźć takie, które wskazują na podłoże genetyczne. Dzieci, u których występuje pierwszy stopień pokrewieństwa z osobą jąkającą się są trzy razy bardziej narażone na niepłynność. Natomiast badania naukowe dotyczące bliźniaków i dzieci adoptowanych sugerują, że czynniki genetyczne oddziałują razem z czynnikami środowiskowymi i od 40 do 70% jąkających się nie ma w swych rodzinach przypadków osób z zaburzeniami mowy. Często na występowanie jąkania mają wpływ urazy psychiczne lub okołonarodzeniowe, porażenie mózgowe, niedorozwój umysłowy lub sytuacje stresujące, takie jak: narodziny rodzeństwa, przeprowadzka lub nagły wzrost zdolności językowej. Ponadto, naukowcy w sposób empiryczny potwierdzają strukturalne i funkcjonalne różnice w mózgach osób jąkających się względem pozostałych. Obraz mózgu osoby dorosłej z zaburzeniem płynności mowy może wskazywać na wzrost aktywacji w półkuli prawej, która jest powiązana z emocjami, względem półkuli lewej, która jest powiązana z mową. Ponadto zaobserwowane zostało zmniejszenie aktywności lewej strony kory słuchowej. Można więc próbować zmniejszyć jąkanie poprzez pobudzenie odpowiednich części mózgu oraz modyfikację słuchowego sprzężenia zwrotnego. Warto w tym miejscu dodać, że jąkanie występuje często u dzieci, które mają również inne trudności w mowie, a nadto problemy w uczeniu się i zaburzenia ruchowe.

6.2. Jąkanie nabyte

W nielicznych przypadkach, jąkanie może zostać nabyte w wieku dojrzałym. Wówczas może ono powstać na skutek uszkodzenia głowy, wystąpienia nowotworu lub udaru. Może ono pojawić się również jako następstwo niewłaściwego stosowania substancji o charakterze narkotycznym. Jąkanie o podłożu psychogennym może pojawić się także po doświadczeniach traumatycznych, np.: żałoba, zerwanie związku lub jako reakcja psychologiczna na uraz psychiczny. Wówczas jego występowanie jest niezależne od rodzaju sytuacji związanych z mówieniem.

7. Leczenie

7.1. Terapie kształtowania płynności

Terapie kształtowania płynności mowy związane są m.in. z kontrolą oddechu, fonacji i artykulacji. Polegają one wówczas na przedłużaniu samogłosek, zmiękczaniu głosek (tzw. łagodne mówienie) i umelodyjnieniu sposobu wypowiadania słów (tzw. mowa śpiewna, połączona – w muzyce podobne znaczenie ma termin legato). Każda z tych technik pomaga w zmniejszeniu tempa mowy, co dla osób jąkających się jest bardzo ważne. Z czasem tempo mowy i intonacja głosu wzrastają - jednak stopniowo, a nie z dnia na dzień. Na początku płynność pojawia się wyłącznie na zajęciach terapeutycznych. Później jąkający się nabywa tej sprawności również w innych sytuacjach.

7.2. Terapia modyfikująca jąkanie

Celem jednej z terapii jąkania nie jest eliminacja tego zaburzenia, ale zmodyfikowanie go w stopniu, że staje się ono łagodniejsze i wiąże się z mniejszym wysiłkiem. Najbardziej znane podejście obrazujące ten program przedstawił Van Riper na początku lat 70. XX wieku. Terapia proponowana przez tego naukowca ma cztery, następujące po sobie fazy:

1. w fazie pierwszej - nazywanej identyfikacja - jąkający się i terapeuta identyfikują podstawowe objawy niepłynności, zachowania wtórne oraz uczucia i postawy, które charakteryzują zaburzenie;
2. w fazie drugiej - zwanej odczulanie - jąkający się pracuje nad zredukowaniem strachu i niepokoju przed mówieniem poprzez uchwycenie momentu wystąpienia niepłynności, konfrontację z trudnymi dźwiękami, słowami i sytuacjami oraz przez tzw. dobrowolne jąkanie. Jednym z ćwiczeń na tym etapie może być propozycja: Kiedy pacjent zaczyna jąkać się, logopeda podnosi palec. Wówczas osoba z zaburzeniem pozostaje w stanie mowy niepłynnej, dopóki terapeuta nie opuści palca (jeśli więc jąkający się powtarzał sylabę, musi kontynuować powtarzanie tej samej sylaby);
3. w fazie trzeciej - zwanej modyfikacja - jąkający się uczy się płynnego jąkania. Jest to dokonywane poprzez: zaniechanie (zatrzymanie się w wypowiedzi na kilka chwil), wycofanie (wycofywanie się z niepłynności do mowy płynnej) i postawy przygotowawcze (zwracanie uwagi na słowa, na których można się zająknąć i używanie płynnego jąkania podczas wypowiadania tych wyrazów);
4. w fazie czwartej - nazywanej stabilizacja - jąkający się utrwala technikę płynnego jąkania i z niepłynności, która może się pojawić, wycofuje się automatycznie. W tym czasie zmienia się jego własny obraz: od osoby, która jąka się przechodzi do osoby, która mówi płynnie w większości sytuacji, a tylko czasami lekko jąka się.

7.3. Słyszenie a osiąganie płynności mowy

Efekt zmienionego słuchowego sprzężenia zwrotnego, który powoduje, że osoby jąkające się słyszą swój głos inaczej, w terapii jąkania używany jest od ponad 50 lat. Efekt ten może być wytworzony poprzez mówienie w chórze z inną osobą, przez nieznaczne opóźnianie głosu jąkającego się (tzw. echo) i przez zmienioną częstotliwość sprzężenia zwrotnego. Badania nad tymi technikami dają różne rezultaty. U jednych jąkających się korzystanie z nich przynosi znaczną poprawę, u innych - wzrost płynności jest znikomy. Osiągnięcia technologiczne, takie jak korektory mowy bazujące na efekcie sprzężenia zwrotnego, mogą sprzyjać płynności w stanie rozwojowym, ale nie są one efektywne w przypadku jąkania nabytego. Kiedy w roku 2006 dokonano przeglądu skuteczności różnych terapii jąkania, stwierdzono, że najlepsze efekty poprawy płynności mowy osiągane są jednak w tzw. grupach wsparcia.

7.4. Środki farmakologiczne w leczeniu jąkania

W przypadku stosowania środków farmakologicznych, takich jak: benzodiazepiny, leki przeciwdrgawkowe, antydepresyjne, antypsychotyczne, antyciśnieniowe i zmniejszające wydzielanie dopaminy, częstotliwość jąkania może osiągnąć poziom mniejszy niż 5% wypowiadanych słów. Obecnie przeprowadza się również badania dotyczące leku, jakim jest pagoclone. Jednak farmaceutyki mogą mieć również ujemny wpływ na funkcjonowanie organizmu. Oprócz objawów, takich jak: problemy ze snem, zaburzenia koncentracji, zaburzenia koordynacji ruchowej, osłabienie, bóle głowy, mogą pojawiać się napady drgawkowe i tiki oraz - co jest wyjątkowo groźne - nieprawidłowości w funkcjonowaniu mózgu. Ze względu tego typu skutki uboczne, próby farmakologicznego wpływu na zmniejszenie jąkania są traktowane przez terapeutów jako kontrowersyjne.

8. Epidemiologia i przewidywania

Według naukowców amerykańskich jąka się 2,5% dzieci poniżej 5 roku życia (źródła polskie podają tu 4%, wskazując jednocześnie na tzw. rozwojową niepłynność mowy, która dotyczy ok. 10% populacji i nie zawsze oznacza jąkanie). Około 65% dzieci z zaburzeniem mowy, płynność wypowiedzi uzyskuje spontanicznie w pierwszych dwóch latach; natomiast około 74% nabywa ją w latach późniejszych. W innych przypadkach dobre efekty - choć mogące pozostawiać małe oznaki jąkania się - daje wczesna interwencja. Niekiedy jednak jąkanie zostaje przyjęte i zaczynają rozwijać się zachowania wtórne. Wówczas przewidywania poprawy są bardziej ostrożne i tylko 18% dzieci, które jąka się po 5. roku życia, odzyskuje płynność mowy. W przypadkach osób dorosłych nie ma znanej metody całkowitego wyleczenia jąkania. Można jednak dokonywać postępów na drodze osiągania płynności. Wówczas osoby z zaburzeniem niejako uczą się jąkać mniej poważnie i z mniejszym przejęciem emocjonalnym. Płynność mowy u mężczyzn jest zaburzona od dwóch do pięciu razy częściej niż u kobiet. Pośród jąkających się dzieci w wieku przedszkolnym, chłopcy przewyższają liczebnie dziewczynki mniej więcej dwukrotnie. Jednak już w pierwszej klasie ich liczba zwiększa się trzykrotnie, a w klasie piątej - pięciokrotnie (ma to związek z szybszym tempem poprawy płynności u dziewcząt). Trochę inaczej sytuacja przedstawia się w przypadkach różnic rasowych i etnicznych. U dzieci przedszkolnych żyjących w różnych kulturach nie stwierdzono zmienionej częstotliwości występowania jąkania. Natomiast na podstawie badań przeprowadzonych wśród osób dorosłych, E. Cooper i C. Cooper wywnioskowali, że pojawia się przewaga różnych zaburzeń mowy nazwanych jako jąkanie u populacji osób czarnoskórych względem ludzi białych i Azjatów.

9. Zakończenie

Na wiele sposobów - zarówno logopedzi, jak i sami jąkający się - próbowali wskazać na powody niepłynności mowy. Na wiele też sposobów próbowali zaradzić tym trudnościom. Czasami jednak dochodzili do wniosków, że ile osób dotkniętych jąkaniem, tyle też sposobów jąkania się. Z pomocą doświadczonych osób można modyfikować stopień niepłynności i rozszerzać krąg sytuacji, w których jąkanie będzie ustępować. Każdy dzień może przynieść nowe zwycięstwo. I tych zwycięstw każdemu życzę :-)))

Tomasz Bek - klubowicz

Opracowane na podst.:
en.wikipedia.org/wiki/Stuttering